Haize-orratzak Bizkaian

Definizioaren arabera haize-orratzak eremu altu batean kokatuta eta gezi baten forma hartu ohi duen mekanismo birakari baten bidez haizearen norabidea adierazteko erabiltzen diren tresnak, dira, eskuarki metalezkoak. Horraino, denak ados (edo ia, berehala ikusiko dugunez, tresneriaren ustezko funtzionalitate bakarrari buruz).

Jatorriari dagokionez, historiak esaten digu mekanismo horiek Antzinatean sortu zirela, baina erreferentzia guztiak ez datoz bat ezagutzen den lehen haize-orratza zein izan zen identifikatzean. Iturri gehienak bat datoz, esaten baitute ohore hori Atenasko Agorako Haizeen Dorreari egokitu zitzaiola, Zirrusko Androniko astronomoak K.a. I. mendearen lehen erdian sortua. Eta, hain zuzen, egiturak dorre oktogonal bat zuen, bere aurrealdeetan haizeen itxura zuten erliebeek apaindua, eta aire-korronteen jatorriari buruzko informazioa ematen zuen Uhandre baten irudi birakaria zuen goialdean. Beraz, ia baldintza guztiak betetzen zituen, adierazlearen formagatik izan ezik, ohiko orratza baino askoz sormenezkoagoa baitzen, Atenas zibilizatutik espero zitekeen moduan, artearen sehaska handienetako bat baitzen. Beste kontu bat da zergatik aukeratu zen horretarako Uhandre bat (itsas izaki bat, azken batean, izaki hegaldun bat jartzea egokiagoa izango bazen ere), baina ez dezagun utz jotzen gaituen lehen brisak eraman gaitzan, eta itzul gaitezen gure diskurtsora.

Beste iritzi batzuen arabera, dinastia ptolomeotarrak hartu zien aurrea atenastarrei, Alexandriako Itsasargi ospetsua Ptolomeo I.aren estatua birakari batekin koroatu zutenean, K.a. III. mendean, deskribapen guztiak horretan bat ez datozen arren. Egitura kolosal hori Egiptoko gobernariaren eskultura batez burututa zegoen, baina, antza denez, puntu kardinalen kokapenaren inolako adierazlerik gabe, eta horrek pentsarazten digu beharbada haren ustezko funtzionaltasun meteorologikoa ez zela hautaketa eragin zuen lehentasuna. Agian, propagandarekin lotuagoa zegoen beste asmo baten ondoriozkoa zen, eta horrek, askotan, justifikatuko luke etorkizunean haize-orratzak gure arreta atxikitzeko karteldegi deigarri baten edo neonezko iragarkien aurrekari gisa jartzea (arrazoi horrek azaltzen du lehen paragrafoan haize-orratzaren definizioari buruz egin dugun oharra).

Aitzindaritza norena den alde batera utzita, kontua da asmakuntzak denbora asko beharko zuela Bizkaiko lurraldean hartua izateko.

*Atenasko Haizeen Dorrearen berreraikitzea, Stuart eta Revelten arabera, 1762.*

Bizkaiko haize-orratzen jatorriari buruzko zenbait gogoeta

Baina noizkoa da Bizkaiko lehen haize-orratza eta non altxatu zen? Bada, galdera horrentzat ez dugu erantzunik oraingoz. Ez da orrialde urri hauen helburua gaiari buruzko teoria sendoak ezartzea, horrek pazientzia handiko bilaketa dokumentala egitea eskatuko bailuke, gure oraingo helburua gainditzen duen kontua, eta, beraz, intuizioaren putz leunari kulunka gaitzan utziko diogu.

Ezbairik gabe, haize-orratz baten funtzio nagusia, haizeari buruzko adierazpena, erabilgarria izan zen gure arbasoentzat; hasieran, lehen sektoreko jardueretan erabiliko ziren batez ere (azken batean, jatekoa ziurtatzea izan da beti lehentasuna). Harrapakaritza hutsaren garaia gainditu ondoren, eta jadanik ekoizpen-jardueretan murgilduta zeudenean, eguraldi-aldaketei adi egon behar izan zuten, haien esfortzuak alferrikakoak izango ez baziren harri-erauntsien, izozteen, uholde-euriteen edo lehorteen erasoen ondorioz; fenomeno horiek lotura zuzena izaten dute aire-korronteen jatorriarekin.

Egia da, hala ere, gure lurraldearen izaera orografiko menditsu samarrak eta klima hezeak (krisi klimatikoa agertzen hasi arte behintzat) eragin zuela Bizkaia inoiz ez izatea nekazaritzarako indar handiegikoa, eta, horregatik, uste dugu agian ez zirela izan gure baserritarren arbasoak haize nagusiak zein ziren edo une oro nondik jotzen zuten jakiteko interesa izan zuten lehenak. Zentzuzkoagoa dirudi pentsatzeak ekimen hori, lehenengoak ez izan arren parean ibilita behintzat, itsasoarekin lotutako bizkaitarrei egokitu zitzaiela; hau da, gure oparotasunaren zati inondik ere ez mespretxagarri baten iturriari, azken finean. Arrantzale, garraiolari eta merkatarien lanbideak oso errotuta egon ziren Bizkaiko ekonomian, eta haien zoria, edo biziraupen hutsa, ez zen inondik inora Eolo jainkoaren gutiziekiko loturarik gabea. Horregatik imajinatzen dugu litekeena dela gure lehenengo haize-orratzak itsas brisen -edo itsas haizeteen- erritmoan mugitu izana.

Pentsa daiteke, testuinguru horietan, haize-orratzak edukitzeko interesa gehiengoak zuela, zeregin komuntzat hartzen zela, eta, ondorioz, seguruenik gure lehen eraikin publikoak izan ziren haietan kokatu zirela: parrokia-elizetan. Gaur egun, oraindik ere, haizea nondik datorren jakiteko bitartekoak literalki ia guztien eskura dauden honetan (guregandik aparte edukitzen asmatzen ez dugun gailu deabruzko horretan sartu ditugun app ugarietako baten bidez), kostako parrokia batzuek haize-orratz bat dute dorreak errematatzen dituzten ohiko gurutzeen azpian: Santurtzi, Portugalete, Bilboko San Nikolas (azken batean, arrantzaleen auzo bilbotarreko errebal bateko parrokia), Plentzia, Lekeitio... Egia da, halaber, gaur egun behintzat, Algorta, Gorliz, Bermeo, Mundaka eta Ondarroan ez dagoela halakorik, baina horrek ez du esan nahi, derrigorrez, lehen ez zutenik (zalantzan jartzen dugun kontua, baiki).

*Erandioko Errementerizarra baserriko haize-orratza.*

Zoritxarrez, askotan jakin izan dugu haize-orratzak egon zirela dorreetan edo kanpai-hormetan, eta horiek kendu egin zirela zaharberritzeak edo berritzeak egin zirenean; kasuren batean, orain dela gutxi. Itsasertzean dauden elizak ez badira ere, bi adibide gogoraraziko ditugu: Begoñako basilikako dorreko haize-orratza desagertu zen lehen Gerra Karlistaren ondoren berritu zutenean (gurutze handi batez burututako Basterraren gaur egungo fatxadan elementu hori ere alde batera utzi zen), eta, berrikiago, Bilboko Mesedeetako Komentuko kanpai-hormaren goialdekoa kendu zuten. Ikerketa sakon batek, ezbairik gabe, nabarmen handituko du falta diren haize-orratzen kopurua, eta kontu hori eraikin zibiletara ere zabal daiteke, geroago ikusiko dugunez.

Azken urteotan, arreta eman zaie kanpandorreei eta horietan babesten diren soinu-tresnei. Lehenengoei buruzko erakusketa bat egin zen COAVNen 25. urteurrenean, eta, ondare gisa, Barrio Loza irakasle zendu berriaren (norena, bestela?) testu labur bat utzi zen; kanpaiei dagokienez, inbentario bat eta erakusketa bat egin ziren urte berean, 2005ean. Dorreak burutzen dituzten gurutzeak eta haize-orratzak, ordea, beren txandaren zain geratu ziren, pazientziaz.

Oilarra, klasiko bat haize-orratzen ikonografian

Oilarra da, alde handiz, haize-orratz gehien apaintzen dituen animalia. Haren kantu goiztiarrak eguzkia noiz iritsiko den iragartzen du, eta, beraz, alerta eta zaintza kontzeptuekin lotu ohi da. Haren sinbolismoak eta San Pedroren ukapenaren gertaerak gure ahuleziei adi egoteko beharra iradokitzen dute. Ezagutzen den lehen adibidea 820. urtekoa da, Rampertok, Bresciako gotzainak, bere elizaren dorrean bat jartzea erabaki zuenean. Geroago, IX. mendearen erdialdean, Leon IV.a aita santuak San Pedro basilikako kanpandorre zaharrerako aukeratu zuen. Haren oinordeko Nikolas I.ari dorre kristauen gainaldean jartzeko agindua eman izana egozten zaio.

Gure kanpandorreen historiari buruz

Lehen lanetik gure kanpandorreen historiari buruzko ideia batzuk atera ditzakegu. Hasteko, Erdi Aroko dorre gutxi iritsi dira gaur egun arte, eta, nolanahi ere, azken fasekoak dira, Gotiko Berantiarrekoak. Onik gelditu ziren eraikin erromaniko urriek ez zuten kanpai-horma soil bat ere izan. Zumetxagako ermitarena berantiarra da, Bakioko San Pelaio dorrea legez, eta Abrisketako eraikin apalak kanpairik ere ez du.

Torre campanario de Santa María Magdalena de Plentzia, h. 1526. Plentziako Santa Maria Magdalenako kanpandorrea, 1526 ingurukoa.Behe Erdi Aroaren amaieran, gotiko berantiarreko dorre batzuk eraiki ziren, hala nola Plentzia, Nabarniz eta Erandiokoak, terraza zabalekin burutuak, kasuren batean gailurreriaz inguratuta (geroago teilatuez estaliak), seguruenik Bilboko Santiago parrokiak izango zuen antolamendu bera, Hogenbergen grabatuaren arabera, edo, ziur aski, Arrietako parrokiarena, geroago handitua. Nolanahi ere, planteamendu hori ez zen oso egokia gurutzeak eta haize-orratzak hartzeko, teilatu lauek azalera handia izatearen ondorioz zorutik ikusezinak izango baitziren, altuera handia ematen ez bazitzaien behintzat. Horrek, automatikoki, tximisten benetako iman bihurtuko zituen, eta, hala, onura baino kalte gehiago eragingo zuten. Informazio gutxiago dugu gaur egun oraindik ere egitura modernoagoei eusten dieten beste kanpandorre batzuen fuste gotikoak nola errematatu ziren jakiteko, hala nola Zornotzakoak, Ermukoak eta Lekeitiokoak.

Aukerarik apalena, landa-eremurako egokia, Illoroko (Markina-Xemein) ermitakoaren estiloko zurezko oholtza soil bat eraikitzea izango zatekeen, kanpaiak zintzilik zituela; prekaritate hori nekez biribilduko zatekeen haize-orratz soil baten luxuarekin.

Egoera ez bide zen nabarmen aldatu Errenazimentuko etapan, Urduñako, Fruizko eta beste hainbat lekutako dorreen zabaltasunak pentsarazten duenez; izan ere, oinetako atelada babesteko arkupe bat eskaini nahian, dorreek gotiko berantiarreko muga berberak zituzten, eta egoera horrek, hein batean, XVII. mendeko barrokoan iraun zuen, non oinplano karratuagoko dorre zabalaren formatua (Gordexola, Kortezubi edo Goikoleaga), aldi berean -gutxienez kasu batean- bere garaiari “aurrea hartutako” dorre batekin batera bizi izan zen (1672an amaitutako Elorrioko Basilikako dorrea), zeinak diseinu, modu zakar samar baina grafiko batean esanda, teleskopiko baten alde egin zuen; kanpaien gorputzaren gainean tamaina txikiagoko beste batzuk hartzen baitzituen, sekzioa murrizten zutenez eta laranja-erdiarekin burutzen zirenez, erremate-elementuen luxuari emanagoak zirenak. Geroago itzuliko gara horretara.

Berritasuna ohikoagoa bihurtu zen XVIII. mendearen bigarren herenean, Ibero, Iturburu eta Martín Carrera arkitektoei esker, besteak beste; ez baitzuten zalantzarik izan elementuei dorre lirainagoekin desafio egiteko (hala nola Otxandio, Berriz, Zeberio eta aurrez aipatutako Bilboko San Antongoa); haiei, gainera, linterna kupulatuak erantsiz. Ausardia horrek atsekabe askori aurre egin beharra ekarri zuen, zeren eta Benjamin Franklinek mende horren beraren erdialdean asmatu zuen tximistorratza ez baitzen ehun urte inguru geroago arte ezarri (Begoñako Basilikakoa, lehendabizikoa, 1862koa da). Ekaitzen deskarga elektrikoek eragindako ezbehar ugariak gorabehera, esan daiteke, laster arrazoituko dugun moduan, Bizkaiko haize-orratzak garatzeko eta zabaltzeko une garrantzitsuena izan zela hura.

Haize-orratzak, oso gutxi aztertutako gaia

Baieztapen hori arriskutsua izan daiteke; izan ere, dokumentu bidezko berrikuspen espezifikorik eta landa-lan zorrotzik ezean –ekimen xume honen helburua gainditzen duten zereginak–, ez da batere erraza elementu horiek zehaztasunez datatzea. Baina diskurtsoaren maila honetan, bertigorik ez dugunez, gu ere ausartak izaten saiatuko gara, gure sinesgarritasuna arrisku handiegian jarri gabe. Hasteko, argitaratu gabeko gaia denez eta orain arte ikertzaileen interesik ia batere piztu ez duenez, aitortzen dugu oraindik ez dugula informazio egokirik, eta informazioa, kasu askotan, parrokietako fabrika-liburuetan edo, beste kasu batzuetan, udal-kontuetako liburuetan erregistratuta geraturik izango dela uste dugu. Gaur egungo auziaren nondik norakoak azaltzeko, datu adierazgarria izango da Bilboko Elizbarrutiko Monumentu Katalogoaren zirriborroan gure elizetako dorreetan hogeita hamar bat haize-orratz daudelako aipamena aurkitu dugula, baina horietako bat besterik ez dela deskribatzen: Bilboko San Antonio Abade parrokiakoa, hura burutzen duen giraldo txikiagatik ezaguna.

Dakigunaren arabera, gai honi buruzko azterlanen urritasuna nabarmena da: Ricardo Becerro de Bengoaren artikulu bat gogoraraziko dugu, 1881ean Euskal-Erria aldizkarian argitaratua, Elorrioko basilikako kanpandorrea errematatu zuten ondoz ondoko giraldei buruzkoa. Halaber, Mario Granderen artikulu bat aipa dezakegu, 1959ko abuztuaren 28an Bilboko Erakustazokaren egunkari ofizialean argitaratua, Bizkaiko haize-orratzei buruzkoa. Aipamen berezia merezi du Juan de Amesti Mendizabalek Bizkaiko Enkarterriko Forja Artistikoari buruz egindako lan interesgarri eta sakonak. Lan horrek marrazki zehatz eta baliotsuak ditu, nahiz eta, ikuspegi etnografikotik begiratuta, ez duen egiten laguntza handia emango ligukeen dokumentu-iturrien hustuketarik. Baina horraino edo pixka bat gehiagoraino iristen da bibliografia ezaguna.

Gainera, lan honi ekitean, ohartu ginen ez genuela xehetasunezko dokumentu grafikorik gure lurraldeko kanpandorreen goialdeko elementuen diseinua sakonki aztertzeko; izan ere, eraikuntza horien goreneko altuera handiak zailago bihurtzen du behaketa, teleobjektiboen edo prismatikoen bidez ez bada. Eta batzuetan horrela ere ezin da, bideen estutasunak eragindako perspektibarik eza dela eta. Horri dagokionez, droneak erabiltzeak aurreikuspen onak dakartza etorkizunerako. Gure ekarpena, beraz, ezin da inola ere sistematikotzat jo, baizik eta “dastatzeko menu” soil gisa, zeinak lortu baitu ikertzaile honen gogoa zabaltzea, eta espero dezagun irakurleari dagokionez ere gauza bera lortzea.

Dena den, errepertorio grafiko hori izango bagenu ere, aldez aurreko azterketarik ez izateak eragotziko liguke modu sinesgarrian datatutako zenbait eredu izaten, ale argitaragabeen konparazioak egiteko eta, gutxi gorabehera, datak ezartzeko oinarri izan litezkeenak, oso gutxi baitira ezagutzen diren eta obraren euskarrian bertan datatuta dauden haize-orratzak. Dorreak eraikitzeari buruz pixka bat gehiago ezagutzen da, esan bezala, baina kontuan hartu behar da haize-orratz bat egoteak ez duela bermatzen hura dagoen dorre edo teilatuaren aldi berekoa denik. Horrez gain, ez da ahaztu behar kasu askotan diseinu tradizionalei lotutako errementariek edo olagizonek egindako lanak izan daitezkeela, hamarkada askotan iraun dezaketenak. Laburbilduz, eremu berria da, eta mereziko du etorkizunean jorratzea.

Udal haize-orratzei buruz

Diskurtsoaren hariari berriro helduz, gure hipotesia eliza-eraikinetako haize-orratzei lehentasuna ematearen aldekoa bada, ez da soilik gurea arte erlijiosoari lotutako ibilbidea delako, baizik eta eraikin horiek hainbat mendez hartu zietelako aurre komunitateak eta komunitatearentzat, kasu horretan izaera zibil hutsarekin, eraikitako hurrengo eraikinei: udaletxeei. Gogora dezagun Bizkaiko lehen udaletxeak ez zirela eraiki Erdi Aroaren amaiera arte edo Errenazimentuaren hasiera arte, eta hori Jaurerriko hiribilduei eta hiriari dagokienez.

Fenomeno hori gertatu zen auzotarren batzar komunitarioetatik edo kontzeju irekietatik -hain zuzen, arkupeetan edo elizen barruan egiten ziren, eta hortik datorkie gure landa-udalerriei elizate izen tradizionala- kontzeju itxira edo ordezkaritza bidezkora pixkanaka egin zen iragatearen ondoren, baita 1480an Errege Katolikoek horretarako zituzten xedapenek, 1500ean errepikatuek, bultzatuta ere. Ana Isabel Leisek egindako azterketaren arabera, gure hiribilduen ia erdiek XVI. mendean jarri zituzten udaletxeak, eta horietako seik, gutxienez, lehen erdian jarri zituzten: Balmasedak, Bilbok, Gernikak, Lekeitiok, Urduñak eta Markinak; eta beste hiruk bigarrenean (Portugaletek, Plentziak eta Durangok).

Horietatik, zutik dirauten bakarrak Markinako udaletxea (1542) eta Urduñakoaren dorrea dira; azken hori, dirudienez, XV. mendearen amaieraz geroztik udaletxearen egoitza zen, eta 1535eko sutearen ondoren berreraiki zuten. Durangokoa, XVI. mendearen bigarren erdian eraikia, nahiko erreformatua izan zen XVIII. mendean, eta berriro XX. mendean. Dokumentu-iturrietan argitaratutako laburpenek ez dute ezer esaten haize-orratzei buruz, baina lanbide honetan dihardugunok ondo dakigu ez dugula beti dakigun guztia kontatzen, azterlanen mugak ez gainditzearren, eta, beraz, askotan iturriak berriro kontsultatu behar izaten ditugu -edo behintzat gure oharrak, zehatzak izan baginen-, geroago ikerketa berrietarako interesatuko zaizkigun xehetasunak berreskuratzeko.

Argitaratuta dagoenaren ondorioz, badakigu Markinako udaletxeak kanpandorre erantsi bat duela, baina askoz geroago eraikia. Urduñako udaletxearen barruan kontserbatzen denak, berriz, 1538 inguruan kanpai bat zeukan gutxienez, nahiz eta kasu horretan ere ez dagoen haize-orratzen berariazko aipamenik. Gaur egungo kanpai-horma, bere soiltasuna gorabehera, seguru asko 1773an amaitutako berrikuntzan egindakoa da. Data egokia da hura burutzen duen gurutze lirain eta arinarentzat, zeinak konopio hirustadun formako lau tarte dituen, langetak lotzen. Orain dela gutxi arte, hiriko armak zituen haize-orratz bat zebilen biraka haren azpian. Gaur egun, erretiratuta dago, eta, nolanahi ere, garai berekoa izango zen.

Bilboko hiribilduaren kasuan ere, informazioa hutsaren hurrengoa da. 1389an, Bilbok bazuen kontzejuaren lehenengo etxea, eta hari buruz dakigun bakarra da ondorengoen kokaleku bera izan zuela, San Anton elizaren ondoan. 1535ean berrituta zegoen, baina eraikin hark bizitza laburra izan zuen, 1553an uholde batek eraman baitzuen, eta hirurogei urte geroago berriro gertatu zen gauza bera. Horretarako eraikitako eta 1683an amaitutako hirugarren eraikinetik, ilustrazio bat dugu, XIX. mendera arte iraun baitzuen, halako moldez non Jenaro Pérez Villaamilek bere grabatuetako batean erreproduzitu ahal izan zuen, eta bertan gutxienez haize-orratz bat (agian bi) ikus daiteke, baina eraikuntzaren une berekoa –XVII. mendearen bigarren erdikoa– dela ziurtatzeko behar adinako xehetasunik gabe.

Parrokiak eta udaletxeak etengabe zaharberritu eta berritu izanak ez du asko laguntzen haizeorratzek gure teilatuak noiztik apaintzen dituzten jakiteko eginahalean. Pentsatzekoa da Erdi Aroan aleren bat egongo zela; haien forjak kostu handia ekarriko zuen arren, haien baliagarritasunak justifika zezakeen hori. Hala ere, komeni da oinarrizko funtzioaren balioa erlatibizatzen duen gogoeta bat gehitzea. Ez da ahaztu behar gure arbasoen ehuneko handi batek gurea baino mugikortasun urriagoa izan zuela bere bizitzan zehar. Horregatik, ezbairik gabe, oso ondo ezagutzen zuten beren bizitzak zein ingurunetan garatu ziren, eta, gainera, naturarekin askoz ere lotura handiagoa zuten guk baino, bereziki “urbanita” garenek baino, eta, beraz, ziurrenik ez zuten artefaktu horietako askorik beharko haizeak nondik jotzen zuen jakiteko, bizi-esperientzia zabala baitzuten horretarako, eta erreferentzia ugari.

Beste gogoeta batzuk egin beharko lirateke haien erabilera azaltzeko. Aipatu dugu haien “publizitate” arloko baliagarritasuna, eta agian pentsatu beharko genuke, halaber, elementu horiek eraikuntza baten osagarri zirela, pastel baten ginga gisa, eta, ondorioz, eraikinaren sustatzaileak gizartean zuen posizio altuaren sinboloa izango zirela, akaso. Horrek azalduko du gero eta maizago agertu izana jauregietan, txaletetan eta landetxeetan, Aro Garaikideak aurrera egin ahala. Horri dagokionez, izaera pribatuko arkitektura zibilean ia-ia ez ziren sartu ere egin gehigarri horiek, argien mendea oso aurreratua izan arte.

Barrokoa, haize-orratzen goraldia Bizkaian

Esan dugun guztia aintzat hartuta, irakurle argiak sumatuko du Bizkaiko haize-orratzen urrezko lehen aroa barrokoaren garaia izan zela, apika. Estilo horretan, gainera, berebiziko lekua dute mugimenduak eta teatraltasunak, halako artefaktuekin hain ondo ezkontzen diren ezaugarri bi.

Aipatutako azken agertokitik urrundu gabe, Bilboko Plaza Zaharraren inguruan hori ilustratzen duten adibide onak ditugu. Dagoeneko aipatu da San Antongo giralda ospetsua, zeinaren berri eman baitzen, modu nabarmenean, Tomás Ondarraren eta Jon Uriarteren “De Bilbao, de toda la vida” argitalpenean, nahiz eta titulu horrek, kasu honetan behintzat, ez zetorren guztiz bat egiarekin. Gaur egun, oraindik ere, Bilboko hiribildua, antza denez, jaio zen espazioa altueratik zaintzen duen giraldak aurrekari bat behintzat izan baitzuen. Horren fede ematen du Euskal Museoaren bildumako harrizko armarri batean zizelkatutako irudikapenak. Horretan, Martin Ibáñez de Zalbideak 1644tik altxatutako bi gorputzeko dorrea ikus dezakegu, goialdean kapitel bat duela, zurezkoa seguru asko; harengatik San Juan de Urizar Zabala maisuak kobratu zuen XVII. mendearen erdialdean. Juan de Palacios Arredondo eskultoreak egindako lehen giralda batek biribiltzen zuen multzoa, armarri handi bati eusten ziola zirudien irudi femeninoaren forma hartuta; elementu horrek airekorronteek bultzatuta birarazten zuen, La Giralda deitzen dioten Sevillako katedraleko kanpandorrearen gailurrean kokatutako estatua ospetsuaren imitazioz, sinekdoke bat (osoa adierazteko zati bat baliatzen den irudi literarioa) aplikatuta. Harekin batera, beste kapitel baten gainean jarritako haize-orratz bat ere bazuen, gorputz bikoitzekoa hura ere, “Kontsuletxeko balkoia” izenekoaren gainean; hau da, tenpluaren sarrera nagusia babesten duen arkupedun gunean.

Zikoinak Familia Santuaren elizako haize-orratzaren ondoan habia egiten, Urduña.

Bilboko San Antongo giraldo txikia, Jerónimo de Argos, 1775.

San Antongo giraldo txikia Bilbon

Kanpandorrea eta haize-orratza berritu egin ziren 1773an, San Antongo gaur egungo dorrea eraiki zutenean. Juan de Iturburuk diseinatu zuen dorre hori, eta Gabriel de Capelasteguik eraiki; kobrezko irudi birakari berria gehitu zitzaion, 8 oineko altuerakoa, kasu horretan Jerónimo de Argos eskultoreak diseinatua, eta gertu zegoen Askao kaleko galdaragintza batean urtutakoa. Estatua 1775eko abenduaren 7an kokatu zuten bere leku altuan, eta fedearen alegoria da, emakume batek irudikatua; belaunak agerian uzten dituen polainak jantzita ditu emakume horrek, eta gerruntze batek eta bolumen handiko buruko batek osatutako mahuka bilduko tunika -haizeari aurre egiteko lagungarri, pentsatzen dugu-, eskuineko eskuarekin gurutze latindar segail bati eusteko jarreran. Zoritxarrez, azken berrezarpenetik haize-orratzak ez du dagoeneko birarik egiten eta etengabe begiratzen dio Erriberako merkatuari.

Juan Esteban Capelasteguiren Fama hegodunaren irudia, Elorrion, 1837.Bilboko hiribildua ez zen izan bere kanpandorreetako batean hainbat haize-orratz eduki zituen bakarra. Giraldilen segida hori Bizkaiko beste dorre ikusgarri batean ere errepikatu zen: Elorrioko Sortzez Garbiaren Basilikan, Sevillako giraldan berean inspiratua; asmoa zen “trebezia handiz eta kostu handiz” egina izatea, “elizarentzat apaingarri eta erabilgarritasun handikoa” izan zedin. Bost urteko obren ondoren, 1672an amaitu zen dorrea, eta lehen erremateko irudia edo giralda jarri zen, Gerónimo del Yermo eskultoreak egindako gaztainondozko eskultura, 5 metroko altuerakoa. Felipe V.a erregearen jaiotza ospatzeko luminaria gisa piztutako sebozko kandelak eragindako sute baten ondorioz suntsitu zen. Hamar urte geroago, bigarren giralda instalatu zen, eta tximista batek erre zuen 1811n. Herriko bizilagunek beren dorrea irudi batez errematatu gabe ez uzteko erabaki irmoa zutenez, 1837an hirugarren taila bat altxatu zuten goraino, Juan Esteban de Capelasteguiren lana; fama hegodunari erreferentzia egiten zion eta tenpluko patroiaren lema, “Tota Pulchra es Maria”, zeukan bandera bat zuen, baina hark ere ez zuen libratu beste tximista batek suntsitzetik, 1847an iturri batzuen arabera, eta, beste bertsio baten arabera, 1860an; kronologia eztabaidagarria da hori, erantsitako ilustrazioko bolan ageri den data 1866 baita.

Elorriotik bertatik atera gabe, beste haize-orratz barroko bat behintzat aipatu behar dugu: Casajarako Jauregian kontserbatutakoa. Zaharberritze baten zain dago, eta ulertzekoa da, Bizkaian datatutako mota horretako obra zaharrena dela kontuan hartzen badugu, leman sartuta dagoen 1650eko datak adierazten duen bezala, beste banderatxo txiki batez burututa, ohiko oilarrak bere kantua geziaren puntaren ondoan jalgitzen duen bitartean. Obra horietako askotan bezala, gurutze bat du gainaldean, beren besoak lotzen dituzten zirkulu, gurutze eta ese kiribilduz apaindua.

Pieza horren soiltasuna, ohikoa barroko klasizistan, XVIII. mendekoak diren beste lan batzuen apaindurazko ugaritasunarekin kontrajartzen da. Aipagarria da, besteak beste, Durangoko Santa Ana Arkuko teilatupea, Juan de Zubiaga harginak, aurreko beste bat ordezteko, 1743an hirira sartzeko diseinatu zuen ate monumentala. Haren armarria eta Elurretako Ama Birjinaren irudia erabili ziren, biak ere 1566an datatutako ate errenazentista zaharrekoak. Erdiko haize-orratzak ondoko elizako santuaren adbokazioa identifikatzen duen lema bat du, uhin bihurgunetsuen profila, mastaren oinarrian loratutako zurtoinak eta gurutzearen besoen muturrak; horiek korapilo konkaboen bidez lotzen dira, eta horietatik adar berriak sortzen dira, Kristoren hiru iltzeak markoztatuz. Kristoren anagrama zirkulu batean ageri da, eta zirkulu horretan gurutzatzen dira langetak.

Diseinu landukoak dira, halaber, Bilboko San Nikolas parrokiako bi gurutze haize-orratz bikiak. Horietan, gurutzearen besoak ere loreetan errematatzen dira, eta Durangokoen antzeko kurben bidez lotzen; kasu honetan, izpi bihurgunetsuak enkoadratuta. Lemak, ordea, silueta horzduna du, arrain-arraspa gisakoa.

Otxandioko udaletxearen goialdeko gurutze haize-orratzak pixka bat sinpleagoak dira, lis-lorez egindako erremateak dituzte, gurutzearen besoen artean zabaldutako “c”-etatik irteten diren tximistak, eta haize-orratzean berean nabarmentzen da lemaren profil sartu bihurgunetsua. Diseinuari dagokionez, are lirainagoak eta sinpleagoak dira Urduñako Familia Santuaren eliza zaharraren kanpai-hormak burutzen dituztenak. Gurutzeak lau lis-lore zabaletan errematatuta daude, besoetan zabaltze obalatuak dituztela, eta ez dirudi 1680 inguruko Santiago Raónen fatxadaren diseinu irmoari dagozkionik; beraz, geroago eginak izango dira.

Urduñak, haize-orratzak kontserbatzen jakin duen herriak, udaletxekotik eta jesuiten elizakotik aparte -aurrez ere aipatu ditugu-, baditu diseinu garbiko beste bi: Santa Maria parrokiakoa, gezi bihurgunetsuarekin, gurutze azpiko lema zuzenarekin eta “c”-z lotutako X itxurako tximista bihurgunetsuekin (seguruenik 1617an Martin Ibáñez de Zalbideak dorre gotiko berantiarra amaitu baino askoz beranduagokoa); eta Antiguako Santutegiko 1782. urtearen inguruko kanpai-horma neoklasikoa burutzen duena, jada neoklasikoa eta, ondorioz, soila eta guztiz funtzionala, gurutze azpian, Mariaren anagrama erdian duela.

Haize berriek birarazten dituzte gure haize-orratzak

Alde batera utzita, beren soiltasunagatik hain zuzen ere, eraikin neoklasikoetako gurutze haize- orratzak, XIX. mendearen amaierako eklektizismotik gerra zibilaren aurreko erregionalismoetarainokoa –modernismotik igarota– izan zen beste garai emankor bat haize-orratzetarako. Zoritxarrez, horietako asko ez dira teilatuetan agertzen, haiek konpondu ondoren kendu izan baitira maiz; beraz, ez dugu xehetasunezko irudirik, argazki edo postal zaharretan berretsitako lan desagertuen zerrenda luze bat baino ez. Besteak beste, Txabarri eta Olabarri jauregikoak, Alondegiko dorrekoak, Atxuriko geltokikoa, Arriaga antzokikoa eta Sota y Aznarren bulegokoak, horiek denak Bilbon. Gutxi batzuek baino ez zuten lortu gure estalkietan beren lekua hartu duten tximistorratzen eta komunikazio- antenarik funtzionalenen ordezkatze-bolada horretatik bizirik irtetea, hala nola hiriburuko udaletxekoak, Zabalguneko Institutukoak eta Miserikordiako Etxe Santukoak, Bilbon, eta Butroeko Gazteluko pabiloi zentralekoak, non, espazio txiki batean, Kubako Markesak lau haize-orratz ezarri zituen, beste pinakulu eta banderatxo batzuekin batera.

Baina nahikoa da Zabalguneko lehen belaunaldietako arkitektoen planoak berrikustea, egiaztatzeko, 1930eko hamarkadan arrazionalismoa iritsi arte, haize-orratzak oso gutxitan falta izaten zirela proiektu batean. Kasu berezia Manuel María de Smith Ibarraren Artaza Jauregiarena da; ez zen haize-orratzik egin, baina bai haize-errota, dagokion planoak erakusten duenez.

Gerraosteko austeritate-garaiaz geroztik, gutxi dira gure eraikin publikoetako teilen gainean eraiki diren haize-orratzak, hala nola Abanto Zierbenako San Pedro de las Carreras parrokiakoak eta, berrikiago, Gernikako udaletxeko dorrekoa. Adibide bitxi bat aipatzearren, Bailén kaleko lehen etxe orratzekoa aipatuko dugu. Chapa y Galíndezek diseinatua 1940 inguruan; zirkulu bikoitza gainjartzen zaion gurutze bat dauka, eta barrualdea X batez segmentatua, “c” kiribil kontrajarriak ordenatzen. Haren azpian, galeoi lirain bat ari da nabigatzen, eta ez zaio falta bere farol txikia popako gazteluaren gainean; itsas inspirazioa duen motiboa da, Sota y Aznarren egoitzakoan ere errepikatua, lehen absenteen artean aipatua, baita oraindik bizirik dagoen Getxoko Eguzkialde jauregiaren zatian ere. Kontuaren bitxitasuna da eraikin horren sustatzailea Sociedad del Ferrocarril de Bilbao a Portugalete izan zela, haren geltokia bere oinetan baitzegoen. Hiribilduaren marinelizaerari egindako keinua ote zen?

Baina, oro har, gaurko garaiak txarrak dira jadanik haize-orratzentzat, nahiz eta ez den falta suspertze berriagorik, bereziki etxe edo txalet partikularretan; izan ere, badakigu haizeek gogotsu jotzen dutela, esaera zaharrak dioen bezala: aize-orratza bezin itzul-inguru.

Elorrioko Tola Jauregiko haize-orratza

Elorrion, gaur egun Tola edo Gaytan de Ayala Jauregiko lorategian dagoen haize-orratz izugarria eta monumentala aipatzea komeni da, deitura horren otsoekin apaindua hain zuzen ere, Antonio Gaytán de Ayala y Artacoz jaunak, Urkizutarren leinu sustatzailearen oinordeko urrunak, higiezina erosi izana leku garai batetik aldarrikatzeko, Luis Lerchundi dekoratzaileak 1918 inguruan hasitako erreformak zirela eta. Esku-hartze horren emaitza dira, halaber, jauregiaren angeluetan eskaraguaitak gehitzea eta beirate batek argiztatutako eskailera dotore baten eraikuntza, euskal nobleziaren izaera ekintzaile bereziari buruzko lema bitxi bat duena: “Sola virtvs parit honorem, solvs labor parit virtvtem”.